آثار تاریخی و باستانی احیاگر تمدن و هویت هر جامعه ای است تا نسل کنونی بتواند از نحوه زندگی گذشتگان و نیاکان خود، کیفیت زندگی، آداب و رسوم، عقاید، ارزش‌ها، هنجارها و سایر اطلاع یابد، در واقع به بیان ساده تر فرهنگ هر جامعه‌ای در میراث فرهنگی آن نهفته است و یکی از راه های گسترش و توسعه فرهنگی در جوامع امروزی، شناخت میراث فرهنگی و ارزش های بومی و محلی آن جامعه به شمار می رود.
دشت مغان از جمله مناطقی است که از پیشینه تاریخی چندین هزار ساله برخوردار است، کشف آثار باستانی در نقاط مختلف این منطقه مؤید این است که منطقه قدمتی چندین هزار ساله دارد. در دشت مغان هیچ اثری از شهرهایی همچون باجروان، برزند، پیلسوار، همشهره، محمودآباد که در کتب تاریخ مسطور است دیده نمی شود.
ابنای تاریخی همچون تپه نادری یا نادرشاه، قلعه اولتان، قلعه برزند، قیز قلعه سی، اوجاق آلازار و نمونه های متشابه نیز گواهی بر این مدعاست که مغان منطقه ای به قدمت تاریخ است. اما متأسفانه باید گفت میراث فرهنگی منطقه مغان با غفلت مسئولان زیربط یا به دست متجاوزان به یغما می رود و یا اینکه به دست بلایای طبیعی در آستانه تخریب قرار می  گیرد.
میراث باستانی گرمی در محاق
شهرستان گرمی مغان در شمال استان اردبیل و در جنوب دشت مغان واقع شده است. این منطقه از پیشینه تاریخی و قدمتی چندین هزار ساله برخوردار است بطوریکه این شهرستان در هزاران سال قبل از مراکز مهم تمدن و زندگی بشر محسوب می شده است. کشف آثار باستانی توسط باستان شناسان در گوشه و کنار و همچنین وجود قلعه باستانی در مرکز شهر، مهر تأییدی بر این موید مدعاست.
شهروند اهل گرمی مغان ضمن تاکید بر ضرورت حفظ و پاسداشت آثار تاریخی اظهار داشت: میراث فرهنگی در نقش یک عامل هویت‌ساز بیانگر چیستی و کیستی یک جامعه یا یک شهر و روستا است و به همین دلیل میراث قرهنگی زنده خواهد ماند زیرا با زندگی مردم عجین می‌شود.
«هاشم مختارپور» بر ضرورت حفظ و نگهداری از ابنای تاریخی منطقه تأکید کرد و افزود: متأسفانه با سهل انگاری متولیان در سال های گذشته بسیاری از آثای و ابنای تاریخی شهرستان مغان علی الخصوص گورستان تاریخی روستای آلیله به دست متجاوزان حوزه میراث فرهنگی به یغما رفته است.
وی با اشاره به نقش تاثیر گذار مسئولین شهرستان در رونق بخشی و شناساندن این بنای تاریخی متذکر شد: مسئولان شهر می توانند با چاپ بروشور، نقاط تاریخی و گردشگری منطقه را بشناسانند. همچنین با تدابیر ویژه در نقاط تاریخی از یغمای آثار به وسیله متجاوزان جلوگیری کنند.
این شهروند اهل مغان بر لزوم احیای نام اوجاق آلازار تأکید کرد و افزود: اوجاق نام یک معبد و آتشکده زرتشت واقع در مرکز روستای اوجاق آلازار بخش مرکزی شهرستان مغان است. این منطقه بنا به دلایل خاص مورد احترام اهالی است در حالی که در سایر مناطق هیچ نام و نشانی از این اثر باستانی گفته و شنیده نمی شود.
مختارپور همچنین به ضرورت بهره برداری از موزه شهر گرمی اشاره کرد و افزود: در حالی که این شهر از نظر تعدد آثار باستانی در جایگاه مناسبی قرار دارد، از داشتن یک موزه محروم است. مسئولان نیز با وعده های گوناگون و بهانه های تکراری بهره برداری از ساختمان موزه را به تعویق می اندازند. این درحالی است که آثار تاریخی این منطقه در موزه سایر شهرها به نمایش عموم گذاشته شده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری مغان حفظ و احیای آثار باستانی مغان را وظیفه ملی و شرعی همه شهروندان دانست.
«قادر دهقان» در گفتگو با همشهری وجود آثار باستانی با قدمتی چند هزار ساله را ظرفیت بسیار مهمی جهت رشد و توسعه این شهرستان دانست و عنوان کرد: هویت و اصالت هر منطقه با رسوم، فرهنگ و زبان و ریشه تاریخی آن منطقه رابطه مستقیم دارد و می توان گفت نخستین نشانه هویتی هر شهر وجود آثار تاریخی بجا مانده از ساکنین منطقه است.
وی اوجاق آلازار رایکی از نقاط تاریخی شهر گرمی دانست و افزود: معبد و آتشکده اوجاق در جمع آثار تاریخی و باستانی ثبت شده است. با این حال ضروری تدوین برنامه هایی برای شناساندن آن به عموم به نظر می رسد.
رئیس اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری مغان در رابطه با موزه شهر گرمی گفت: با تأمین اعتبار نسبت به تکمیل ساختمان موزه واقع در مرکز شهر اقدام خواهد شد.
تخریب آثار باستانی، میراث مسئولان
در بررسی میراث فرهنگی و تاریخی دشت مغان می توان به تپه نادری واقع در جنوب غربی شهر اصلاندوز در ملتقای رودخانه ارس و دره رود اشاره کرد. طبق گفته باستان شناسان و بر اساس اشیای مکشوفه در آن، قدمت این تپه که قبلا شهر بزرگی در اطراف آن ساکن بوده است، تاهزاره سوم وچهارم قبل از میلاد نیز می رسد. این تپه همچنین محل تاج گذاری نادرشاه افشار نیز بوده و می تواند به عنوان پتانسیلی ارزشمند جهت معرفی هرچه بهتر این منطقه به ویژه در حوزه جذب توریست و جهانگردان استفاده شود.
در کنار تپه نادری، قلعه اولتان با قدمتی به بلندای تاریخ در گوشه ای از این دشت زرخیز قرار دارد. اولتان نام دژی کهن در شمالی ترین قسمت استان اردبیل، در شهرستان پارس‌آباد و در کنار رود ارس است. این بنا ۱۵ کیلومتر از شهر پارس آباد و ۵۰۰ متر از روستای اولتان فاصله دارد. این قلعه با مساحت ۷۰ هکتاری با ترکیب بجا مانده از آن یک دژ نظامی را تداعی می‌کند. قدمت این دژ به دوران اشکانی برمی گردد ولی به دلیل استحکام بنا تا سده ۱۲ هجری مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به حدس و گمان های کاملاً علمی هنوز قسمت اعظم ساختمان‌های قلعه در زیر خاک مدفون بوده و کشف نشده است.
مطالعات باستان شناسی اخیر نشان داده است که قلعه اولتان یک شهر بزرگ متشکل از دو قسمت مسکونی و نظامی بوده و در واقع آغاز دوره اسلامی در این منطقه است. پیدا شدن سکه های اسلامی در کشفیات قبلی باستان شناسان نشان می دهد که این شهر در دوره اسلامی فعال بوده و زندگی در آن جریان داشته است.
متأسفانه این اثر تاریخی با غفلت و کوتاهی مسئولان در ادوار گذشته روز به روز در آستانه تخریب کامل قرار می گیرد. با هربار طغیان رود ارس قسمتی از این قلعه تخریب می شود و علی رغم وعده های مکرر مسئولان مبنی بر ساحل بندی رود ارس، این پروژه با روال کندی پیش می رود.
علاوه بر آن حفظ قلعه از سایر بلاهای طبیعی موضوعی است که مسئولان با ایجاد سایت موزه از آن سخن می گفتند. سال ۱۳۸۸ بود که «بهروز ندایی»، مدیرکل وقت سازمان میراث ‌فرهنگی و گردشگری اردبیل از ایجاد سایت موزه قلعه اولتان به دلیل موقعیت خاص این منطقه خبر داد. موضوعی که در حد یک خبر باقی ماند و علی رغم بررسی های باستان شناسان هیچ اقدام ملموسی برای معرفی و ایجاد محیط مناسب در این منطقه دیده نشد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان پارس آباد گفت: در سال جاری هیچ اعتباری جهت مرمت قلعه باستانی اولتان تخصیص نیافته است. «توکل اسماعیلی» در گفتگو با همشهری گفت : متأسفانه در سالجاری هیچ اعتباری جهت مرمت قلعه اولتان تخصیص نیافته است و طی سال های اخیر این قلعه به حال خود رها شده است.
وی با بیان اینکه طرح ساحل بندی رود ارس بر عهده اداره امور آب است، اظهار کرد: انتظار می رود جهت جلوگیری از تخریب دیواره های قلعه، ساحل بندی رود ارس هرچه سریعتر به پایان برسد. وی با بیان اینکه قلعه اولتان، نماد تاریخ شمال استان است، تصریح کرد: با تخصیص اعتبار ویژه می توان نسبت به مرمت و بازسازی اقدام کرد.
این مسئول با بیان اینکه این مجموعه تاریخی در واقع یکی از بی نظیر ترین قلعه های تاریخی کشور است، یادآور شد: کارشناسان و صاحب نظران  میراث فرهنگی معتقدند که این منطقه هزاران سال پیش از مراکز مهم تمدن بشر بوده است و در این باره آثار متعددی در اکتشافات باستان شناسان از این قلعه به دست آمده است.
اسماعیلی با اعلام اینکه باید به میراث فرهنگی هویت قانونی بخشید، گفت: در فرآیند جهانی شدن تعامل بین کشورها رو به فزونی است و ارتباطات در سطح وسیع تر شکل می گیرد لذا تمام جوانب تاریخ گذشته و زمان حال ملتها در معرض نظارت عموم مردم جهان قرار می گیرد.
* علی قاسمیان